Því hefur verið haldið fram að Íslandi sé skylt að innleiða alla nýja löggjöf sem ESB vill innleiða í EES samninginn. Það er ekki rétt. Raunveruleikinn er hins vegar sá að Ísland hefur samningsbundinn rétt til að halda aftur af innleiðingu nýrra reglna.
EES-samningurinn setur ramma um hugsanleg viðbrögð ESB:
– ESB getur fallist á að það verði ákveðinn munur á regluverki milli ESB og Íslands (og hinna EFTA-landanna).
– ESB getur krafist þess að sá hluti EES-regluverksins sem verður fyrir áhrifum verði óvirkur.
Í EES eru ákvarðanir teknar með einróma samþykki. Noregur, Ísland og Liechtenstein samræma afstöðu sína í fastanefnd EFTA, sem getur ekki samþykkt nýja reglugerð eða tilskipun frá ESB nema öll þrjú löndin séu sammála. Af þessum sökum hefur Ísland neitunarvald gegn öllum nýjum EES-lögum. Þetta kemur fram í 93. grein EES-samningsins og 6. grein samningsins um fasta nefnd EFTA-ríkjanna.
ESB getur samþykkt neitun án þess að grípa til mótaðgerða. Fyrirsjáanleiki fyrir báða aðila og tryggð við samninginn styðja slíkt. Samkvæmt 3. grein EES-samningsins hafa aðilar tryggðarskyldu sem felur í sér að hvorugur aðili á að torvelda samstarfið. Þetta bendir til þess að ef ESB bregst við, þá ætti það að hafa sem minnst áhrif á innihald og virkni EES-samningsins. Með öðrum orðum: að núverandi fríverslun haldist óbreytt.
Ákvarðanir teknar með samningaviðræðum
ESB getur ekki gripið til refsiaðgerða gegn Íslandi vegna neitunarvaldsins en getur þó tímabundið gert viðeigandi hluta EES-regluverksins óvirkan (samkvæmt 102. grein). Markmiðið með slíku væri að vega upp á móti þeim ávinningi sem Ísland hefur af því að hafna tiltekinni tilskipun eða reglugerð. Meginefni samningsins og viðaukar munu þó gilda áfram. Reglur um frjálsa vöruflutninga og bann við ráðstöfunum gegn undirboðum verða því óbreyttar.
Öll ESB-lög og reglugerðir í EES-samningnum eru skipulagðar í 22 viðauka. Orkumálin eru í viðauka fjögur, sem inniheldur meðal annars þriðja orkupakkann með ACER-reglugerðinni.
EES-nefndin ákveður hvort og hvaða hluti samningsins verður gerður óvirkur. Í þeirri nefnd eru bæði EFTA (Noregur, Ísland og Liechtenstein) og ESB jafnréttháir aðilar, og ákvörðun krefst einróma samþykkis.
Neitunarvaldið er lykilþáttur í svigrúmi EES-samningsins og var forsenda þess að Ísland samþykkti hann. Án þess væri EES-samningurinn einfaldlega of umfangsmikil framsal löggjafarvalds til ESB, stofnunar sem Ísland er ekki aðili að.